We hebben Gaza niet gered, redden we onszelf? "Een deel van de uitroeiingscultuur is het gebrek aan garantie dat we geen doelwit zullen worden."

Marta Byczkowska-Nowak: In uw boek "Gaza: A Story of the Culture of Extermination" schrijft u over de ondergang van de erfenis van de Tweede Wereldoorlog. Hoe voelt u zich als u vandaag de dag de zin "nooit meer" hoort?

Paweł Mościcki: Ik vind dat dit een tekortkoming is van ons gedeelde erfgoed en ons geïnstitutionaliseerde geheugen, dat, in plaats van te werken voor de gemeenschap, voor de hele mensheid, de specifieke belangen van één enkele groep begon te dienen. De slogan, bedacht om de misdaden van concentratie- en vernietigingskampen te benoemen en te herdenken, was bedoeld om een universele aantrekkingskracht te hebben – om ons te herinneren aan de Tweede Wereldoorlog en het nazisme, dat verschillende groepen mensen tot doelwit had gemaakt voor uitroeiing en een bedreiging vormde voor de hele mensheid.

Vroeger werkte het eigenlijk zo: massale wreedheden mochten nooit meer worden begaan.

Later begon deze slogan specifiek te verwijzen naar de Holocaust en werd het eigendom van één enkele groep. Omdat Europese Joden het doelwit waren van het nazisme, werden zij de meest prominente slachtoffers. Tegenwoordig zien we instellingen die Joden, hun geschiedenis, cultuur en tradities vertegenwoordigen, als hoeders, in zekere zin, eigenaren van dit gedeelde erfgoed worden. Zij bepalen dan ook hoe we deze slogan interpreteren.

Helaas is in de context van het bestaan van de staat Israël, en met name het beleid en de ideologie erachter, "nooit meer" beperkt tot "nooit meer voor ons". Dit geldt niet eens voor alle Joden, maar alleen voor degenen die zich identificeren met het zionisme en de staat die daarop is gegrondvest. Zo is een slogan die bedoeld was om alle mensen te verenigen, als een beschermende paraplu, op zoek naar een formule om internationale en sociale verhoudingen zo te organiseren dat dergelijke misdaden nooit meer zouden gebeuren, verdraaid.

Hoe heeft Israël zo'n wending in het verhaal bereikt? Hoe is het hen gelukt?

Dit is het resultaat van een goed beschreven politiek en sociaal proces, beschreven door onder andere de Israëlische historicus Idith Zertal en vele andere onderzoekers en auteurs. Het hele nationale verhaal van de Israëlische staat is opgebouwd rond de figuur van de Holocaust. Iedereen die aan dit verhaal wordt blootgesteld, wordt in zekere zin gegijzeld door een absolutistische geschiedopvatting, waarin we voortdurend pogingen tegenkomen om de Holocaust van Europese Joden te herhalen. Dit is een vorm van conditionering van onze reactie, bedoeld om te voorkomen dat we op een andere manier reageren dan met een soms paniekerige, ondoordachte verdediging van Israël.

Deze evolutie van het narratief zou kunnen hebben plaatsgevonden omdat Israël een sleutelrol speelt in de internationale belangen, en elke poging om dit historische narratief in twijfel te trekken is gedoemd tot emotionele chantage en beschuldigingen van antisemitisme.

De kracht van dit narratief, net als elk ander narratief in de politiek, is afhankelijk van de middelen die het in stand houden – politieke, economische, institutionele, enzovoort. Dit leert ons iets wat ik absoluut cruciaal vind – zowel voor mijn boek als voor het debat over dit onderwerp in het algemeen: de discussie over de staat Israël is geen discussie over Joods-zijn of Joods-zijn. Het gaat slechts in zeer beperkte mate over Joden.